FAMNEA 2006-3

Aug 2006

SEKSTET

Two households, both alike in dignity

In fair Verona where our scene is laid …

(Romeo & Juliet – Proloog)

Nielette Nel (geb. Olen)   Pretoria, 7 Maart 2006)

Lees hierdie besondere verhaal deur op die skakel te klik

Dié fassinerende verhaal het sy Suid-Afrikaanse begin in die jaar 1852 toe 'n jong Sweedse burger – by name Oscar Wilhelm Alric Forssman – die land én Potchefstroom besoek het. 'n Droom om 'n Sweedse gemeenskap hier te vestig het gestalte gekry en in 1862 is hy terug na Swede om vrywilligers te werf. Een van die vrywilligers was:

Carl Ludvig Theodor Olén:      Nielette Cecile Nel (geb. Olën) Pretoria  13.01.2006

Genealogiese navorsing is inderdaad soos die bou van ‘n legkaart – maar dan sou dit  die oorspronklike soort legkaart moet wees. Die eerste

legkaarte is uit hout gesny en daar was nie gerieflikheidshalwe ‘n fraai, kleurvolle prentjie van die eindresultaat om as gids te gebruik nie. Dié het enduit ‘n misterie gebly -  hoewel mens natuurlik padlangs raaiskote kon waag. En dalk was jy reg, of dalk was die voltooide prentjie iets heel onverwags. Die samestellers van daardie ou legkaarte het mens soms doelbewus probeer mislei deur op-die-oog-af eenderse stukke te gebruik, wat jou lelik op ‘n dwaalspoor kon bring – en verkeerde afleidings kon laat maak.
Dalk is dit waarom die genealogie so uitdagend en opwindend is, waarom mens fanaties en obsessief na antwoorde soek en dit dan so bevredigend vind wanneer dit nie meer net om name en datums gaan nie, maar om dit wat vir jou ietsie kan sê oor wie oupa-grootjie nou eintlik was. Nie dat die prentjie ooit voltooi word nie. Daar kom gedurig nuwe inligting by, elke antwoord skep opnuut vrae en hoe meer jou voorsate vir jou werklikheid word, hoe groter die versugting en frustrasie dat jy hulle nie in lewende lywe kan beleef nie. Jy kry jou gunstelinge en die fokus van jou navorsing verskuif van iets wat jy vir jou nageslag wou doen na iets wat jy aan dié wat jou voorafgegaan het, verskuldig is – al beteken dit soms dat jy op dinge afkom wat hulle dalk versigtig “tussen die voue” gebêre het!
Vir my is my Sweedse oupa-grootjie so iemand. Hoe meer ek van hom te wete kom, hoe liewer word ek vir hom. Omdat hy betreklik onlangs (1863) na Suid-Afrika gekom het, het ek grootgeword met die raamwerk van sy verhaal hier ter plaatse.

(FAMNEA JG 2: UITG 1. Apr 2005 – Artikel deur Esther Stieger)

Fred Brownell se besoek aan die GGSA van die Noordwestak (Potchefstroom), op 7 Februarie 2005, het groot byval gevind en almal het sy praatjie oor

heraldiek besonder insiggewend gevind. As afgetrede staatsheraldikus het sy inligting ons almal met kommer laat begin wonder oor die geldigheid van ons eie familiewapens, wat so maklik in die kommersiële wêreld verkrygbaar is.
Die ontstaan van die heraldiek is histories geweldig interessant. Ek gaan nie oor familiewapens uitbrei nie, daarvoor het ons gelukkig mense soos mnr. Brownell. Hand-aan-hand hiermee gaan egter brons gedenktekens wat wapenrustings met wapenskilde, vanuit so vroeg as die 12de eeu, uitbeeld. Ek het enkele jare gelede ʼn belangstelling hiervoor ontwikkel, toe my ouers met ʼn versameling replikas van brons gedenkstene (“Brass Memorials”), uit die buiteland teruggekeer het. My moeder het destyds ywerig vryfprentwerk (“Brass Rubbings”) gedoen. Ná haar terugkeer na Suid-Afrika het sy ons só begeester, dat talle mense graag by haar wou lesse neem. Die brons afvryfwerk word met byewaskryte op spesiale papier gedoen en die eindresultaat is dikwels mooi genoeg om in ʼn mens se huis op te hang. Die idee van “Brass Rubbings” het by nonne begin wat vrye toegang tot die kerke gehad het, waar die reliëfbeelde op vloere, mure en op klip- of marmertafels voorkom. Hulle het baie tyd gehad om ure daar op hul knieë deur te bring.
Brons gedenkstene se grootste waarde lê egter nie in die dekoratiewe nie, maar in die histories korrekte weergawe van die kleredrag en veral wapenrustings van daardie era, toe kameras nog nie beskikbaar was nie. Hierdie “brasses” was gedenkstene wat opgerig is om mense (belangrikes, kerklui, ryk handelaars en veral die ridderklas) se grafte aan te dui in die kerke waar hulle begrawe is. Dit was gewoonlik in die vorm van ʼn reliëfbronsinsetsel in ʼn klip- of marmerblad,wat die oorledene uitgebeeld het. Die wapenrustings was individueel ontwerpen het nes familiewapens van mekaar verskil.
Om na Fred Brownell se praatjie terug te keer, wil ek graag iets noem waarna hy verwys het. Hy het onder andere die feit aangehaal dat die Engelse reeds op hul weg na die Ooste by die Kaap aangedoen het vir vars water, asook slagvee, wat hulle met blink goed soos krale en stukkies yster, by die inboorlinge verruil het. Voorwaar ʼn voordelige ruilhandel vir die seevaarders.
Maar, helaas, het slim tog sy baas gevang. Dit bring my dan nou eintlik by die storie van Kora, die eerste en seker ook die enigste Hottentot, wat sy eie wapenrusting met ʼn vreemde ompad verkry het. Die verhaal word interessant deur Alf Wannenburgh in sy boek, “Forgotten Frontiersmen”, beskryf. Wannenburgh se gegewens kom blykbaar uit John Cope se “King of the Hottentots”, ʼn boek wat ek nog self graag sou wou lees. Hoe dit ook al sy, gaan Wannenburgh se oorlewering min of meer in die volgende trant: ʼn Britse handelsavonturier, Sir Thomas Smythe, het in Mei 1613 by die Kaap aangedoen, om die siekes aan boord van sy skip kans te gee om te herstel. Ook het hy, soos gewoonlik, met die Hottentot Kora en sy klan of stam handel gedryf. Toe al die Engelse weer terug aan boord was, het Smythe vir Kora en dié se hoofman aan boord genooi om hul handelsooreenkoms met ʼn glasie of wat te beklink. Toe hulle in sy mag is, het hy hulle toegesluit en na Engeland weggeseil. Die hoofman is op pad dood, nadat hulle uit protes op ʼn hongerstaking gegaan het. Kora was egter slim genoeg gewees om te oorleef. In Engeland het hy die kat goed uit die boom bekyk en spoedig met die Engelse taal en manier van doen vertroud geraak. Hy is baie goed behandel, aangesien die Engelse hom graag aan hul kant wou hê vir latere gebruik as tolk en tussenganger in ruiltransaksies met die inboorlinge aan die Kaap.
Ses maande daarna is hy op die skip “Hector” terug Kaap toe geplaas. Op 18 Junie 1614 stap hy kordaat in deftige Europese drag by Tafelbaai aan wal, terwyl hy soos ʼn wafferse ridder ʼn brons wapenrusting en spies saam dra. Hy het daarna die bosse in verdwyn en nooit sy belofte aan die Engelse, om na drie dae terug te kom en met die ruiltransaksies te help, gestand gedoen nie. Sy mense het soos gewoonlik voortgegaan om met verbygaande skeepsvaarders handel te dryf. Die grootste verskil wat Kora se ontvoering bewerk het, was dat die inboorlinge nou meer wys geraak het in hul handeltransaksies. Kora se tog na die verre Engeland was dus eintlik ʼn soort segetog met die oorwinning op handelsgebied, sover as wat dit sy klan betref het. Vanaf die tyd toe Kora met sy eie oë die vleispotte in London aanskou het, moes die matrose sommer baie meer uithaal en wys vir die Hottentotte se vee. Veertig jaar later het die Korachoqua (mense van Kora) van die Kaap weggetrek na oorkant die Oranjerivier,waar hulle nageslag later as die Korannas bekend gestaan het. Hulle kan moontlik as van die vroegste voortrekkers uit die Kaap beskou word, wat hulle vryheid, weg van vreemde oorheersing, gesoek het. Wannenburgh meld nie in sy skrywe of die Engelse vir Kora ʼn wapenskild, wat volgens tradisie ʼn familiewapen op sou gehad het, saam met sy wapenrusting gegee het nie. Indien wel, wonder ek of Kora se nakomelinge vandag wel sou kon aansoek doen om ʼn familieklan- of familiebondwapen.
Nieteenstaande die kwessie rondom familiewapens, kan mens ten slotte nie help om te bespiegel oor hoeveel Suid-Afrikaners vandag met ʼn voorsaat soos Kora, wat sy eie brons wapenrusting gehad het, kan spog nie.

Komdt. A.H. Potgieter en Buffelshoek No. 10 (tans 325JQ), dist. Rustenburg

[A.J. (Dries) Coetsee, GGSA Noordwestak].
Rex (1971:91-94) meld dat dr. Breutz in sy publikasie “The Tribes of Rustenburg and Pilansberg Districts”, beweer dat komdt. A.H. Potgieter die eerste Voortrekker was wat in die Rustenburg-distrik in die omgewing van Phokeng (Magatostat) gaan woon het en so vroeg as 1839 al in Rustenburg woonagtig was.
Volgens Coetzee,1997: 77-85 bevat RAK 2433 (Registrateur van Aktes — ter insae in die Transvaalse Argief, Pretoria) besonderhede van 407 plase wat deur Andries Hendrik Potgieter aan lede van sy trekgeselskap toegeken is. Daarvolgens is die plaas Buffelshoek (No. 364 op die lys) aan A.H. Potgieter toegeken, asook die aangrensende plaas, Magatashoek, met die opmerking “Hoofd Kommandant” daarby.
Buffelshoek is aan die suidelike hang van die Magaliesberg geleë, met ’n uitsig op die hoëveld na Koster en Derby se kant toe. Ons beskik oor “’n Ware Copie” van die oorspronklike “Raport van Inspectie van plaatsen door P.J. Fourie Veldcorne en M. Redelinghuize en J. Breet gelegen aan Magaliesberg geinspeceerd in de maand April 1843. Die eienaar word daarop aangedui as A.H. Potgieter en die plaas as Buffelshoek. Hierdie inspeksie rapport het in 1952 weer in familiebesit gekom nadat ’n Mej. Nix van 71 Crombey Street, Swindon, Wiltshire, Engeland dit geërf het van ’n maternal grandfather … to whom it was given as part payment of a gambling debt. Die dokument bevat besonder interessante gegewens betreffende die ligging van grensbakens.
Dr. H.M. Rex skryf op 10 Oktober 1958 in die Rustenburg Herout:

Buffelshoek no.10 was vir enkele jare die woonplaas van kommandant Andries Hendrik Potgieter. Dit is ’n minder bekende feit dat Potgieter se derde vrou, weduwee Bronkhorst, geb. Van der Merwe, in die Voortrekker-kerkhoffie aldaar begrawe lê (moet wees 2e vrou — skrywer) en dat Potgieter op Buffelshoek, en nie in die omgewing van Potchefstroom nie, woonagtig was toe die trek in 1845 onder sy leiding vanuit Potchefstroom en Magaliesburg na Ohrigstad plaasgevind het.
In ’n later publikasie (Rex,1971:136-137) wysig Rex sy siening en meld hy dat dit E.H. Botha is wat op Bufelshoek no. 10, aan die suidelike hange van die Magaliesberg, begrawe is. Haar volle name is Elizabeth Helena Botha. Sy is op 27 Januarie 1795 gedoop en is op12 Julie 1812 met komdt. A.H. Potgieter getroud. Op 7 Mei 1841, enkele ure ná die geboorte van haar dogter, Dorothea - hulle dertiende kind, is sy oorlede. Dorothea het oorleef en is op 2 September 1857 met Nicolaas Hendrik Johannes Frederik van Heerden getroud (vgl. Rex, 1971:137). Die vraag ontstaan: Wanneer was Rex reg gewees — in 1958, toe hy gesê het dat dit weduwee Bronkhorst was — of in 1971, toe hy gesê het dat dit Elizabeth Helena Botha was wat op Buffelshoek begrawe is? Ek glo dat albei sy stellings korrek is en ek verduidelik dit soos volg:

Volgens die Potgieter-geskiedenis, opgeteken in die Tuisblad van Eric Swardt, 1999 (www.geocities.com) sterf Hendrik se eerste vrou, Elizabeth Botha op 7 Mei 1841 in Potchefstroom, ná die geboorte van Dorothea. Hendrik trou dieselfde jaar met weduwee Bronkhorst. Gebore van der Merwe. Volgens oorlewering sterf sy by geboorte van haar eerste dogter by Hendrik. Die dogter is ook met die geboorte oorlede — aldus Eric Swardt.
C.C. de Villiers, aangehaal deur Coetzee (1977:41), vermeld die geboorte van nóg ’n dogter ná Dorothea met die opmerking dat moeder en kind tydens die geboorte gesterf het. In alle waarskynlikheid is dit weduwee Bronkhorst wat tydens die geboorte van haar dogtertjie gesterf het, aangesien Elizabeth Helena Botha reeds op 7 Mei 1841 oorlede is. Die datum van hierdie gebeure moet dus tussen 1842 of baie vroeg in 1843 gewees het, want in 1843 was Potgieter reeds weer met weduwee Catharina Elizabeth Jacobs (geb. Erasmus) getroud en sy eerste kind by haar, Daniël Elardus Potgieter, is op 5 Januarie 1844 gebore.
Volgens bovermelde feite is beide Elizabeth Helena Botha en weduwee Bronkhorst (geb. Van der Merwe), asook haar babadogtertjie wat tydens die geboorte oorlede is, op Buffelshoek begrawe. In 1958, lank voordat ek in hierdie geskiedenis belang gestel het, het mnr. Jan Harm du Plessis, ’n lewenslange inwoner op Buffelshoek, by geleentheid aan my gesê dat twee van Potgieter se vrouens in die begraafplaas begrawe is. Ek het eers weer aan sy opmerking gedink nadat ek uit al die gegewens tot bovermelde gevolgtrekking gekom het.
Potgieter het waarskynlik nie op Potchefstroom, destyds die enigste dorp, gewoon nie. Rustenburg het eers in 1850 ontstaan en was dus tot en met Potgieter se vertrek na Ohrigstad in 1845 nooit ter sprake nie. Vra vir iemand waar hy vandaan kom en hy sal gewoonlik die naam van sy naaste dorp noem. So sal my antwoord “Rustenburg” wees, al woon ek 25 km van die dorp af en so sou Potgieter se antwoord “Potchefstroom” gewees het.
Ek kan nie nalaat om die volgende te noem nie. In die Huisgenoot van April 1920 skryf A.J. van der Walt dat albei Potgieter se seuns (self reeds gevorderd in jare) van mening was dat hulle vader minstens 70 tot 75 jaar oud moes gewees het toe hy op 16 Desember 1852 oorlede is. In werklikheid was dit 3 dae vóór sy 60e verjaarsdag!

Bronne aangehaal:

REX, H. 1971. Die Voorgeskiedenis en Geskiedenis van die Nederduitsch Hervormde Gemeente Zeerust (Marico) vanaf die predikantskap van ds. Daniël Lindley (1840 - 1844) tot dié van ds. Samuel Young (1947 - 1971). Pretoria : Die N.H.W.- Pers. COETZEE, N.A. 1997. Die Geskiedenis van Rustenburg ongeveer van 1840 tot 1940. Pretoria : V & R Drukkery.

Hoe ’n vrééslike gebeurtenis van meer as 200 jaar gelede, wat ’n onnoembare berugtheid vir die betrokke familiereputasie tot gevolg moes gehad het, gereduseer is tot ’n móét-storie en -inskrywing in ’n Familieregister...

Die koppie, skuins agter die Drostdymuseum se Ambagswerf en Zanddrift-restaurant, was in die vroeë dae onder Swellendammers bekend as: ‘Galgkoppie’. Ou inwoners het vertel dat hulle gehoor het dat daar ’n galg gestaan het en dat misdadigers daar tereggestel is. Volgens oorlewering is ’n vrou glo destyds op die koppie opgehang weens haar verbintenis met ’n moord in die distrik. Volgens die rekords wat in die argiewe nageslaan is, blyk dit dat oorlewering en feite so ietwat van mekaar verskil.
Gedurende die nag van 21 – 22 Oktober 1786 het ses gedroste slawe die familie en werknemers van Sebastiaan Rothmann op sy plaas, Heuningklip, naby Swellendam, oorval en tot so ’n mate aangerand dat sy vrou, Maria Elizabeth, gebore Rog, en een van sy kinders, Anna Maria, gedood is en van sy bediendes ernstig gewond is. Die boosdoeners is op 22 Oktober in hegtenis geneem en op Swellendam in die tronk aangehou, totdat hulle onder geleide na die Kaap geneem is vir verhoor deur die Raad van Justisie. Hulle is op 23 November 1786 verhoor en skuldig bevind aan moord. Die vonnisoplegging was in daardie dae uiters streng en die moordenaars is ’n aaklike doodstraf opgelê. Hulle vonnis het in die oud-Nederlands soos volg gelui:
“… gebracht te worden ter plaatze alwaar men alhier gewoon is, criminele sententien te Ezecuteeren aldaar den Scherpregter overgelewerd ieder nakend uijtgekleed, en op een kruis gebonden sijnde, met gloeiende nijptangen, op agt differente plaatzen uijt de vleeschagtigste gedeeltens van hunne lichaamen stucken vleesch uitgeneepen, voorts van onderen levendig geleedebraakt te worden, zonder slag van gratie, en zoodanig te blijven liggen, totdat den geest zullen gegeven hebben, wijders de doode lichaamen naar het bujten gerecht gesleept aldaar op raderen en de Hoofden op pennen gesteld zijnde, dus te verblijven tot dt door de Lucht en vogelen des Hemels zullen verteerd …”
Dit beteken dat die misdadigers nakend uitgetrek aan ’n kruis sou hang en met warm tange oor hulle lyf geknyp is, waarna hulle bene gebreek is. So moes hulle hang totdat hulle dood was, waarna die liggame op ’n plek buite die stad oopgespalk, en die koppe op pale geplaas is sodat die voëls en die elemente dit kon verteer… Hierdie vonnis is op 2 Desember 1786 voltrek.

Medepligtig

In die maande na die moord het verdere getuienis aan die lig gekom en op 2 Augustus 1787 het die weduwee Du Plooy (Regina van Bengalen) en tien andere voor die Raad van Justisie verskyn. Uit die getuienis en verklarings wat afgeneem is, blyk dit dat ‘Juffer du Plooy’, soos sy deur almal aangespreek is, die aanhitser was en dat sy en die ander beskuldigdes vooraf van die moord geweet het en daarna in die buit gedeel het. Op 11 Augustus is vonnis gevel en Weduwee du Plooy met vyf ander is ter dood veroordeel. Die weduwee sou verwurg word, vyf ander moes opgehang word, een is na Robbeneiland verban en nog een is vrygelaat. Die vonnis is op 18 Augustus 1787 voltrek. (By nadere ondersoek kon ook vasgestel word dat daar meer inligting oor hierdie moord op Sebastiaan Rothman te vind is in Reg en Ongereg deur H.F. Heese.
Ongelukkig word daar nie meer inligting gegee oor die weduwee du Plooy (Regina van Bengalen) nie.
Enkele besonderhede van die boosdoenerslawe - wat toe onthoof en nie gehang is nie - word in hierdie bron gegee.)
Uit die voorafgaande verslag oor die Rothmann-moord blyk dit dat doodsvonnisse slegs in die Kaap voltrek is. Die galg op ‘Galgkoppie’ te Swellendam is dus waarskynlik as afskrikmiddel opgerig. Volgens oorlewering is Juffer du Plooy se kappie destyds aan die galg opgehang as teken dat sy in die Kaap tereggestel is.
(Die artikel het verskyn in die boekie Galgkoppie en ander verhale oor Swellendam, opgeteken deur M. Van Hemert - en uitgegee deur die Drostdy Museum, Swellendam. Korrespondent Tokkie Erasmus het dit aan Simon du Plooy gestuur vir plasing in FAMNEA  JG 1 No 1 - Aug 2004)

In a bright sunny morning in 1896, Italian prospector Guglielmo Marginalia set a dynamite charge that would yield, unbeknown to him at the time, one of the world’s most important palaeontological finds to date. The Sterkfontein Caves gave us Mrs Ples, and along with it an extensive knowledge of the origin of humanity, “and that’s no small thing”, as was once said by the internationally celebrated scientist Professor Phillip V Tobias.

Guglielmo was the grandfather of Constantia Kloof’s Michael Martinaglia, who fondly remembers accounts of this miraculous day as retold by his own father Giovanni (Jannie). “My father Jannie  -  as he was called by the Afrikaans-speaking community  - accompanied my grandfather to the mining claims in the vicinity of Sterkfontein, where he was prospection limestone. “Nearing lunch-time he sent Jannie to go fetch his padkos while setting a dynamite charge. “On his way back, my father heard a huge explosion and then my grandfather’s voice yelling to him urgently:  Jannie, kom kyk!!

“Amidst dust and rock Guglielmo pointed to a huge cavity in the earth saying to Jannie:  Kyk die Wondergat wat ek ontdek het.” After the dust settled, a curios father and son team inspected to cave by throwing in a burning bundle of grass.  “My father often recalled the intensity of the moment they first set their eyes upon the magnificent stalactites and stalagmites,” says Michael.  My grandfather often used to humor the children when they asked what he first saw after discovering the cave. “n Boesman het uitgespring en my gevra vir ‘n stompie,” he would say, sending the kids into waves of laughter.

Professor Tobias told the Record that many prominent reports of the discovery soon appeared in the local newspapers at the time. Says Tobias:  “In no time at all, visitors from all over came to look at the caves.  Underground caves of such magnificent beauty was rare at that time.  “Tourists would break off stalactites to take home as souvenirs.”
This was revealed during a meeting of the Geological Society of South Africa, and the Northern Lime Company-owner of the site, was urged to tighten up control.

Although Michael never knew his grandfather, he says that his own father and many others have always spoken very affectionately of him.

Guglielmo was born in 1857, the eldest of eight children in the small northern Italian village of Issiglio. His own father Giovanni, was involved in the building of the Simplon Tunnel between Italy and Switzerland, and taught Guglielmo all he knew of mineral engineering and mining.  As a young man, he left his birth country to seek his fortune in South Africa. He arrived in Durban in 1879, when the Anglo-Zulu was in full swing. Undeterred, he bought a horse and traveled to Kimberley in pursuit of diamonds.

There he soon achieved fame for opening underground springs and water courses. Soon after this, at the age of 26, he traveled to the Roodepoort area where he obtained mineral rights, and started mining gold.  The claims he staked here, he later sold. In the interim he met Maria Magdalena du Plooy at the Paardekraal Festival in 1886, and they were married by C von Brandis, Krugersdorp’s first “Special Landdrost.”

During this time Guglielmo built, with his own hands, the renowned Witpoortjie Hotel in the early 1890’s. This hotel was frequently visited by important travelers like President Paul Kruger and Ian Hamilton. It was after he sold this hotel that he obtained the lease on ground on the farm Zwartkrans in Sterkfontein. After fighting in the Anglo-Broer war on the side of the Boers in the Krugersdorp Commando, Guglielmo struggled to find work in a post-war Transvaal and left for Rhodesia.

At this point he had also lost his wife Maria and all his earthly possessions, causing his young son Giovanni (Jannie) to be sent to the Langlaagte (Abraham Kriel) orphanage. In later years Guglielmo returned to the Rand where he finally passed away in 1929. He was laid to rest in the Roman Catholic cemetery in Burgershoop, Krugersdorp, only a few miles from the Sterkfontein Caves.

His son Jannie would later receive a scholarship to study in Canada and the US, where he obtained his doctorate in veterinary science. Today he is still remembered for his research in the field of tuberculosis.

On 8 October 1996, a 100 years after the discovery of the now famous underground Sterkfontein caves, hundreds of scientists across the world gathered at Sterkfontein to celebrate his landmark discovery. On this occasion Professor Robert Charlton, vice-chancellor of Wits University, unveiled a plaque in honor of Guglielmo at the entrance of the cave.
“We remain very indebted to Guglielmo Martinaglia for his historic contribution to science, in that moment in time,” Tobias concluded.